वेददेखि लिएर पूजन पद्धतिसम्मको हरेक कार्यमा यज्ञ तथा हवनको महत्व उल्लेख गरिएको छ । यज्ञलाई सनातन संस्कृतिको एक महत्वपूर्ण हिस्सा मानिन्छ ।

यद्यपि, यो कुनै धार्मिक काम मात्र नभएर यज्ञ एक महत्वपूर्ण विज्ञान पनि हो । यज्ञका लागि जुन रुखको काठ तथा अन्य चिजको प्रयोग गरिन्छ, त्यसमा विशेष प्रकारको गुण रहेको हुन्छ । यज्ञमा प्रयोग हुने यस्ता हरेक सामग्रीको वैज्ञानिक महत्व रहने गरेको छ । यस्ता सामग्रीको समिश्रणबाट विशेष गुण तयार हुन्छ र जल्ने क्रममा वायुमण्डलमा विशिष्ट प्रभाव उत्पन्न हुनेगर्छ । वेद मन्त्रहरुको उच्चारणको शक्तिबाट उक्त प्रभाव अझ बढ्ने गर्छ ।

जुन व्यक्ति यज्ञामा सहभागी हुन्छ । उनीहरुमाथि तथा नजिकको वायुमण्डलमा यसको धेरै प्रभाव पर्छ । वैज्ञानिकहरुले अहिलेसम्म कृतिम वर्षा गर्ने कार्यमा सफलता प्राप्त गर्न सकेका छैनन् । तर यज्ञद्वारा वर्षा गर्न सफल भएका थुप्रै घटना छन् । सुख, समृद्धि, वर्षा, आरोग्य, शान्तिका लागि ठूला–ठूला यज्ञको आवश्यकता पर्दछ । यद्यपि, साना हवन कार्यले पनि मानिसलाई आफ्नो सीमा तथा मर्यादा भित्रको कार्यमा लाभ प्रदान गर्ने गर्दछ ।

यज्ञमा औषधिका रुपमा प्रयोग हुने रुखका टुक्रा, जौँ, तिल, गाईंको दूधबाट बनेको घिऊ र करिब ५५ किसिमको फरक फरक औषधिबाट हवन गर्ने परम्परा रहेको छ । यी औषधिले पर्यावरणमा सकारात्मक ऊर्जाको निर्माण गर्दछ । साथै थुप्रै किसिमका रोग फैलाउने किटाणुलाई नष्ट गर्न पनि सहयोगी भूमिका खेल्दछ । प्रकृतिलाई सन्तुलित राख्न तथा वातावरणलाई दुषित हुनबाट यज्ञ कार्यले बचाउने धार्मिक शास्त्रका साथै वैज्ञानिक अध्ययनले देखाएका छन् ।

यज्ञ र हवनमा के फरक ?
हवन यज्ञको एक छोटो रुप हो । कुनै पनि पूजा तथा जप आदि कार्यपछि अग्निमा दिइने आहुति प्रक्रिया हवनको रुपमा प्रचलित छ । यज्ञ भने कुनै खास उद्देश्यले देवता विशेषलाई दिइने आहुति हो । यसमा देवता, आहुति, वेद मन्त्र, ऋत्विक, दक्षिणा अनिवार्य रहेको हुन्छ । हवन हिन्दू धर्ममा शुद्धीकरणको एक कर्मकाण्ड हो । कुण्डमा अग्निको माध्यमबाट देवताको नजिक हवि (यज्ञको अग्निकुण्डमा आहुति दिइने पदार्थ, घिउ, चरु आदि हवनीय द्रव्य) पुर्‍याउने प्रक्रियालाई हवन भनिन्छ ।

हवनकुण्डमा अग्नि प्रज्वलित गरेपछि उक्त पवित्र अग्निमा फल, घिऊ, काठ (दाउरा) आदि चिजको आहुति दिइन्छ । यदि तपाईंको आसपास कुनै नराम्रो आत्मा आदिको प्रभाव रहेको छ भने हवन प्रक्रियाबाट मुक्ति मिल्ने विश्वास गरिन्छ । शुभकामना, स्वास्थ्य

एवं समृद्धिका लागि हवन गरिन्छ ।