सिन्धुपाल्चोक जिल्ला भएर बग्ने मेलम्ची खोलाको बाढीले पुर्‍याएको क्षतिका तस्वीरहरू निकै अनौठो मानेर पटकपटक हेरिरहेँ । बाढीले ल्याएको लेदोले घरहरू एक तला र त्योभन्दा माथिसम्म पुरिएका छन् । किनारमै टाँसिएका घरको त कुरै गर्नु परेन, निकै परका जस्ता देखिने घरहरूका पनि आधा भाग छोपिएका छन् । कति घर त यति परसम्म त जस्तै बाढीले पनि भेट्दैन भन्ठानेर बनाइएका थिए होलान् ।

नदीखोलाहरूसँग मानव सभ्यता र संस्कृति गाँसिएको हुन्छ । धेरै ठाउँको मानव सभ्यता नदीकिनारहरूमा विकास भएको भन्ने इतिहास छ, पुरातात्विक प्रमाणहरू छन् । नदीखोलाहरू मानवको जीवनका स्रोतहरू हुन्; संस्कृति, सिँचाइ, खानेपानी, आधुनिक विज्ञानले विकास गरेको जलविद्युत, जल यातायात, प्राकृतिक सौन्दर्य आदिइत्यादि । मानवबस्ती भएर बग्ने खोला मानव संस्कृतिसँग जोडिँदैन भने मानिसका लागि त्यसको काम छैन ।

काठमाडौँका खोलाहरूले पनि कहिलेकाहीँ रौद्ररूप देखाउँछन् । यी खोलाका पनि धेरै ठाउँमा घरको भित्तो छोएर नौ महिना शहरको ढल र तीन महिना ढलमिश्रित पानी बग्छ । धेरै टाढा जानु पर्दैन । धोबी खोला भनिने रुद्रमतीका केही पुल हेरे पुग्छ ।

पर्खालले छेकेको खोलो के काम ! काठमाडौँमा वाग्मती, रुद्रमती र विष्णुमतीले के काम दिएका छन् र शहरभित्र ! अँ, शहरभरिको ढल खसाउन चाहिँ मनग्ये काम लागेका छन् । राज्यले शहरी ढल प्रशोधनमा अतिरिक्त खर्च गर्नुपरेको छैन, खोलासम्म पुर्‍याइदिए भइगयो । ढल व्यवस्थापन र प्रशोधनमा हुने अतिरिक्त खर्च भ्यू टावरहरू बनाउन काम लागेको छ, जनप्रतिधिहरूको कीर्ति बनेको छ ।

म स्कुले विद्यार्थी हुँदा देखेका निकै फराकिला खोलाहरू साँघुर्‍याएर अलिक ठूलो कुलो जस्तो बनाइएका छन् । विर्तामोड र इटहरी डुबान भएको खबर आउँदा मैले चालीस वर्षअघि देखेका अदुवा खोलो र टेङ्ग्रा खोलो सम्झिन्छु । खोलैबाट पर्खाल उठाएर घर बनाइएका छन् । घरको भित्तो छोएर पानी बग्छ । पानी पनि के भन्नु ! खोलो के भन्नु ! ढल भने हुन्छ । असारसाउनमा तिनको उग्रता हेरेर त्यहाँका बासिन्दाहरू भौँतारिन्छन् । अर्को कुनै उपाय छैन । सानोतिनो हानी यसै सहन्छन् । अलिक ठूलो क्षति भए सरकारलाई गाली गर्छन् ।

काठमाडौँका खोलाहरूले पनि कहिलेकाहीँ रौद्ररूप देखाउँछन् । यी खोलाका पनि धेरै ठाउँमा घरको भित्तो छोएर नौ महिना शहरको ढल र तीन महिना ढलमिश्रित पानी बग्छ । धेरै टाढा जानु पर्दैन । धोबी खोला भनिने रुद्रमतीका केही पुल हेरे पुग्छ । डिल्लीबजारबाट मैतीदेवी चोक हुँदै सोझै पुरानो वानेश्वरतिर जाँदा भेटिने ‘सेतो’ पुलको र हनुमानस्थानबाट नयाँ वानेश्वर जाँदा भेटिने ‘सिम्रिक’ पुलको लम्बाइ बराबरजसो होला । यी दुई पुलका बीचमा रहेका अरू पुल हेरेर हाम्रा शहरी योजनाविदहरूको बुद्धिलाई के भन्नु ! म साधारण नागरिक, अचम्म लागेको कुरो लेखेकोमात्रै हुँ ।

हनुमानस्थान नजिकको पुलबाट दक्षिणतर्फका ठूला पुल हेर्दैमा आँखा तिरमिराउँछन् । यी लामा पुलका मुनिबाट ‘धोबीखोला कोरिडर’ सडक बन्दैछ । धोबीखोलो सधैँसधैँ यतिमै अटाओस् भनेर प्रार्थना गर्नुबाहेक अर्को उपाय के छ र !

अनौठो त मलाई तब लाग्छ जब म बर्खामा खहरेजस्तो उर्लिने खोलामा पानीसँगै पिलर हालेर महल ठड्याएको देख्छु । यस्ता केही होटलहरूमा खोलाको दृश्यको आनन्द लिँदै कति पटक खाना खाएको छु ।

उत्तरका अग्ला हिमशृङ्खलाहरूबाट पहाड छिचोल्दै बगेर दक्षिणको तराईमा पुग्छन् हाम्रा नदीखोलाहरू । साँघुरो चौडाइमा पूर्व–पश्चिम फैलिएको हाम्रो नेपालमा पूर्व–पश्चिम राजमार्ग/सडकहरूले उत्तर–दक्षिण बग्ने नदीखोलाहरूलाई ठाउँठाउँमा साँघुरो पारेका छन् । पहाडी भूभागमा धेरै ठाउँमा गड्तिरै गड्तिर सडक बनेका छन्, राजधानी काठमाडौँबाट मुङ्लिन, नारायणगढ जाऔँ कि बनेपा–धुलीखेल हुँदै बाह्रबिसे जाऔँ ।

सडकले विकासको बहार ल्याउँदो रहेछ । मानिसको आवतजात सडकमै हुन्छ । व्यापारव्यवसाय सडक किनारामै चल्छ अनि मानिसहरूको बसोबास सडक किनाराहरूमै केन्दीकृत हुँदो रहेछ । यसमा के अनौठो मान्नु छ र ! अनौठो त मलाई तब लाग्छ जब म बर्खामा खहरेजस्तो उर्लिने खोलामा पानीसँगै पिलर हालेर महल ठड्याएको देख्छु । यस्ता केही होटलहरूमा खोलाको दृश्यको आनन्द लिँदै कति पटक खाना खाएको छु ।

सिन्धुपाल्चोकको जुरेमा खोलो थुनिएका बेला खोला किनारका बजारहरूमा फैलिएको उदासीनता साँच्चै टिठलाग्दो थियो । मैले केही पटक खोलाको सौन्दर्यमा मस्त हुँदै खाना खाएका होटलहरू बन्द थिए, एक गिलास पानी पनि उपलव्ध थिएन ।

जुरेमा बनेको ताल देखेपछि तल्लो तटका बजारहरू सम्झेर आङ जिरिङ्ग भएको थियो । मानिसहरू जुरेमा पहाड खसेको पहिरोले बनेको बाँध फुटेर किनाराका आफ्ना पक्कीघर बगाउने टिठलाग्दो प्रतिक्षामा थिए । धन्य ! बाँध अलिअलि गर्दै आफैँ खोलियो, तल्लो तटका घरबजार बगाउने भेल आएन ।

मानिस प्रकृतिसँग पौठेजोरी खेल्दै हुर्केको प्राणी हो । मानिसले प्रविधिको जति विकास गर्दै गयो उति नै प्रकृतिलाई हाँक दिन थाल्यो । प्रकृति मानिसलाई हाँक दिँदैन, ऊ केवल परिणाम दिन्छ । मानवेत्तर प्राणीहरू प्रकृतिसँग प्रतिस्पर्धा गर्दैनन्, पञ्जा लडाउँदैनन् । त्यसैले कम क्षतिमा पर्छन् । मैले आधा शताब्दीको जीवनकालमा गरेको अनुभूति यही हो ।

मैले माथि लेखेँ– अलिक ठूलै क्षति भए सरकारलाई गाली गर्छन् ।

किनभने सरकार भनेको राज्यको सबैभन्दा सशक्त अङ्ग हो । सकारसँग शहर विकासको ठोस योजना छैन । नक्सा पास गराएरमात्र घर बनाउनुपर्छ भन्ने नियम छ । हाम्रा नगरपालिकाहरू घर बनिसकेपछि बोलाएर नक्सा पास गराउँछन् । खोलाको भाग कति हो भन्ने कुनै नापो छैन, जसले जति चेपे पनि हुन्छ । काठमाडौँ उपत्यकामा र पूर्व–पश्चिम राजमार्गमा विकसित भएका शहरहरू हेरे पुग्छ, खोलाहरू कति चेपिएका छन् ।

भक्तपुरको ठिमीबाट सल्लाघारी बीचको बस्तीमा दुई–तीन वर्षयता बर्खाको भेलले मच्चाउन थालेको आतङ्क दूरदर्शी राज्याधिकारीहरूका लागि पर्याप्त दृष्टान्त हो ।

अनि सरकारलाई गाली गर्ने हक प्राप्त हुन्छ नै ।

पैसा भएपछि सबथोक आउँछ; खाना, नाना र विलासितामात्रै होइन; इज्जतप्रतिष्ठा र शक्ति पनि किन्न पाइन्छ ।

पूर्व–पश्चिम फैलिएर गाउँगाउँमा बनेका सडकहरू बर्खाको भेल रोक्ने बाँध जस्ता भएका छन् । भेलको प्राकृतिक वहाव अवरुद्ध हुन थालेको छ । परिणामस्वरूप भित्री गाउँहरू पनि डुबानमा पर्न थालेका छन् । भेल निकासको उचित प्रबन्ध सोच्दै नसोचेको हो कि जस्तो लाग्छ ।

सिन्धुपाल्चोकको मेलम्ची खोलाले यसपटक रौद्र रूप देखायो । माथि शिरतिर के भयो कुन्नि ! कतै खोलाको भित्तो गर्लम्मै ढलेर पानी थुन्यो र पछि फुट्यो कि ! अझ माथिको कुनै हिमताल नै पो फुट्यो कि ! यति धेरै त नरिसाउनुपर्ने ! बिस्तारै थाहा हुँदै जाला ।

केही वर्षयता बाढीपहिरो सिन्धुपाल्चोकको नियति बनेर खडा भएको छ ।

उहिले उर्वर भूमि मानिने खोला किनारहरू अहिले व्यापारिक क्षेत्र भएका छन् । खोला किनारहरूमा ठूला शहर बस्न थालेका छन् । खोलो जति चेपे पनि भयो, रोक्न कोही आँदैन । चिनजान र भनसुन लागिहाल्छ । घर बनाइसकेपछि अलिकति जरिवाना तिरेर नक्सा पास गराउँदा भइजान्छ । भएन भने अर्को एउटा उपाय पनि लाग्छ ।

आकाश र खोलो रिसाएपछि खोलासँग जति नै पुरानो भए पनि चिनजान काम लाग्दैन, भनसुनले पनि हुँदैन । अर्को उपाय त चल्दै चल्दैन । हाम्रा पूर्वजहरूले यो सत्य थाहा पाएका थिए । अलिक माथि भित्तामा घर बनाउँथे र खोलाफाँटमा खेती गर्थे । यसो गर्दा क्षति कम हुन्थ्यो, खाने अन्न पर्याप्त हुन्थ्यो । अहिले खोलाफाँटहरूमा धान फल्दैन, सिधै पैसा फल्छ ।

राज्यले त खोला किनारमा घर बनाउनेको दोष देखाएर खुच्चिङ गर्न बेर छैन । मेरो मनमा प्रश्न उठ्छ– राज्य किन खोलाले परम्परादेखि चर्चेको जमिन जोगाउँदैन ? देखिएकै छ नि, खोलाले मुद्दा हाल्दैन, सोझै दण्ड दिन्छ ।

 

पैसा भएपछि सबथोक आउँछ; खाना, नाना र विलासितामात्रै होइन; इज्जतप्रतिष्ठा र शक्ति पनि किन्न पाइन्छ ।

धेरै वर्षअघि कतै पढेको थिएँ, लेखकले हिन्दीको भनाइ भनेर लेखेका थिए– अन्तिम खोलो र अन्तिम रूख सुकेपछि तिमीसँग भएको पैसाले केही पनि किन्दैन ।

राजधानी काठमाडौँ शहरबाट भक्तपुर हुँदै बनेपातिर जाँदा सडकको दायाँ-बायाँका भित्ताहरू हेर्छु । पूर्वजहरूले बनाएका पुराना घर मौजुद छन् । फाँटका महलहरू त बीस–पच्चीस वर्षयता बनेका हुन् । यसरी मासिन थालेका फाँटहरू देशभरमा कति छन् कति ! मैले यहाँ थोरै दृष्टान्तमात्रै पेश गरेको हुँ ।

किन्नको लागि कहीँ न कहीँ कसै न कसैले उत्पादन गर्नै पर्छ । कोही न कोही हिलो र धुलोमा खेल्नै पर्छ । जमिन रहे न हुने हो उत्पादन !

मेलम्ची खोलाको उपद्रो यस वर्षको सबैभन्दा नयाँ घटना हो । बाढीले पुरेका अघिकांश घरहरू तस्वीरमा हेर्दा फेरि कहिल्यै काम नलाग्ने जस्ता देखिन्छन् । पानीमात्रै पसेको भए त त्यसले छोडेका दिन फर्किन हुन्थ्यो, लेदोले तलातलै छोपिदिएपछि के गर्नु र ! साँच्चै, सामान्य सोचाइभन्दा बढी क्षति भयो । पीडितहरूले ‘जिउभन्दा अर्थोक केही रहेन’ भनेको समाचार पढ्दा हृदय चिरिएको जस्तो अनुभूति भयो ।

राज्यले त खोला किनारमा घर बनाउनेको दोष देखाएर खुच्चिङ गर्न बेर छैन ।

मेरो मनमा प्रश्न उठ्छ– राज्य किन खोलाले परम्परादेखि चर्चेको जमिन जोगाउँदैन ? नगरपालिका के ठानेर नक्सा पास गर्छ ?

देखिएकै छ नि, खोलाले मुद्दा हाल्दैन, सोझै दण्ड दिन्छ ।

मेलम्ची खोलाको यो उपद्रोबाट हाम्रा सरकारहरूले के शिक्षा लिन्छन्, निकट भविष्यमा देखिँदै जाला । खोलाको दोष छैन, दोष तिनको पनि छैन जो पुस्तौदेखि वारिपारि बसेका थिए । दोष तिनको पनि छैन जसले खोलो चेपेर पिलरका महल बनाए । दोष तिनको छ जो खोलो चेपेर महल बन्दासम्म आँखा चिम्लेर, कानमा तेल हालेर बसे । दोषी राज्यका अङ्गहरू हुन् ।

कसले के गर्नु र ! दण्ड गर्ने ठाउँमा आफैँ बसेका छन् ।

अनि तिनलाई गाली नगरेर कसलाई गर्नु !

साँच्चै शिक्षा लिएछ भने खोलाकिनारमा सुरक्षित बस्ती विकासको नीति बनाउला, अझ एक कदम अघि बढेर कानून बनाउला र कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्ला । खेतीको उर्वर जमिन जोगाउला । प्रदेश र स्थानीय सरकारहरूले पनि आआफ्ना अधिकार प्रयोग गर्लान् ।

होइन भने राज्यको अधिकार प्रयोग गर्नेहरूले यति राहत बाँढ्यौँ, नयाँ घर बनाउन यति पैसा दियौँ भन्दै भाका हालेर गीत गाउलान्, गाउलान् र गाइरहलान् ।