“लेख्न सक्न छाड्यो जस्तो लाग्यो कि क्या हो तपाईंलाई ? म त लेखिराख्या छु है ।”

मुसुमुसु हाँस्दै श्रद्धेय मदनमणि दीक्षितले यसो भन्नु हुँदा हामी मज्जाले हाँस्यौँ । हामी अर्थात् उहाँका जेष्ठ सुपुत्र विनोद दीक्षित र म ।

कुरा दुई साताभित्रैको हो । त्यो दिन म मञ्जरी पब्लिकेशनबाट प्रकाशित उहाँको पछिल्लो कृति ‘ऋग्वैदिक नारी चरित्र’का दश प्रति र पेश्की लेखकस्व लिएर उहाँको निवासमा पुगेको थिएँ । हाँसोकै बीचमा मैले उहाँलाई भनेँ, “हैन बुबा, हामी हजुरको ‘त्रिदेवी’ मा काम गरिरहेका छौँ । त्यसपछि ‘मेरो देश, मेरो संसार’ र ‘त्यो युग’को पालो छ । हजुरका कृतिहरु हामीले तीन–तीन महिनामा पालैपालो छाप्ने योजना बनाएका छौँ ।”

“केही दिन अगाडि राजा महेन्द्रका बारे लेखेको थिएँ । तपाईं आउनु भएन । डोलेन्द्रले आएर लगिहाल्यो । छाप्यो कि के गर्‍यो केही थाहा छैन । किताब लगेदेखि आएको पनि छैन ।” उहाँले खिन्न भावमा भन्नु भयो ।

“बुबा, बैशाखदेखि असारसम्मको समय म पूर्वतिर अलि व्यस्त भएँ । त्यसैले हजुरले पटकपटक फोन गरेर बोलाउनु हुँदा पनि आउन पाइनँ । अब अर्को कृति चै हजुरले मलाई दिनुपर्छ ।” उहाँले सहमति जनाउनु भयो ।

‘आ’ माने आमाको आँशु

हुन पनि बैशाखदेखि असारसम्मको अवधिमा उहाँले सातपटक जति मलाई फोन गर्नु भयो । उहाँको फोन आउँदा मलाई असाध्यै पीडा हुन्थ्यो । किनकि उहाँले बोल्नु भएको म सुन्थेँ तर मैले बोलेको उहाँ सुन्न सक्नु हुन्नथ्यो । कहिलेकाहीँ उहाँका जेष्ठपुत्र विनोद दीक्षित दाजुलाई फोन गरेर आफ्नो परिस्थितिबारेको खबर जानकारी गराइदिन अनुरोध गर्थें ।

काठमाडौं आउनासाथ भेट्नका लागि पहिलो प्राथमिकता उहाँलाई नै दिन्थे । किनकि उहाँसँगका हरेक भेट अविष्मरणीय हुन्थे । हरेक भेटमा केही न केही नयाँ कुरा सिक्न पाउँथें । ९७ वर्षको उमेरमा पनि अध्ययन गरिरहने, आफूमा भएको ज्ञान पुस्तकमार्फत् नयाँ पुस्तामा बाँड्ने उहाँको उत्कण्ठाले मलाई भित्रैबाट उर्जा प्रदान गर्दथ्यो ।

मैले उहाँलाई चिनेको चाहिँ ०५३ सालमा । उहाँ त्यो बेला नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको उपकुलपति हुनुहुन्थ्यो । गिरिजाप्रसाद कोइरालाजस्तो कट्टर काङ्ग्रेसले पनि जीवनभरि बामपन्थी पत्रिका समीक्षा चलाएका बाम झुकावका उहाँलाई उपकुलपति छनोट गरेको कुराबाट म आफू आश्चर्यचकित थिएँ ।

काङ्ग्रेसीहरुले पनि बामपन्थीलाई कसरी पत्याएका होलान् जस्तो लाग्थ्यो । कुनै विषयको रिपार्टिङ गर्न गएका बेला मैले उहाँलाई यस विषयमा सोधेको पनि थिएँ । “तपाईंलाई के लाग्छ ?” यसो भन्दै उहाँ मुसुमुसु हाँस्नु भएको थियो । पछि थाहा पाएँ– उहाँको प्रकाण्ड विद्वता, पञ्चायतकालभरि उहाँले भोग्नु भएका कहर, प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि समीक्षा साप्ताहिक मार्फत् पुर्‍याउनु भएको योगदानको कदर पो गरिएको रहेछ ।

उहाँसँगको निकटताचाहिँ मञ्जरी पब्लिकेशन शुरु गरेपछि हो । प्रकाशनका लागि पुराना, ओझेल परेका तर समाजोपयोगी कृतिहरु खोज्ने क्रममा राम लोहनी सरले हो या कसैले हो, मलाई ‘हिन्दू संस्कृतिको परिशीलन’को स्मरण गराइदिनु भयो । उहाँकी सुपुत्री इल्या भट्टराई प्रकाशक भएर २०५९ सालमा प्रकाशित उक्त कृति कुनै बेला मैले पनि पढेको थिएँ । बजारमा अप्राप्य तर समाजोपयोगी उक्त कृति छाप्ने अनुमति माग्दै इल्या दिदीको निवासमा पुगेँ । उहाँले सहर्ष अनुमति मात्र दिनु भएन बुबासँग भेटका लागि मेसो पनि मिलाइदिनु भयो ।

प्रकाशनपछि उक्त कृतिको मैले निकै राम्रोसँग बजार प्रवद्र्धन गरेँ । एघार सय प्रति सकिएर एक वर्षको अवधिमै नयाँ संस्करण छापिने भयो । अर्को संस्करण छाप्नका लागि अनुमति माग्न जाँदा उहाँ छक्क पर्नु भयो । आफ्ना ३४ (त्यो बेला) वटा पुस्तकहरुको सूची मतिर अघि सार्दै उहाँले भन्नु भयो– “यहाँले अब कुनकुन छाप्न सक्नु हुन्छ, छापे हुन्छ ।”

उहाँको त्यसखालको विश्वास देखेर भावुक भएँ म । आँखाका चेपहरु एकाएक रसाएर आए । अवरुद्ध भएको गलालाई रोक्दै मैले भनेँ, “बुबा, एकैचोटि सबै किताब छाप्ने मेरो हैसियत छैन । हरेक छ महिनामा एउटा चै गर्न सक्छु ।”

त्यसपछि मैले राम लोहनी सरकै सल्लाहमा ‘भूमिसूक्त’मा काम गरेँ । एक लाख ८० हजार शब्दको ‘मेरो देश, मेरो संसार’मा काम गरिरहेका बेला उहाँले नै ‘मेरी माता’लाई प्राथमिकता दिन अनुरोध गर्नु भयो । गएको दशैंअघि हामीले त्यसलाई बजारमा ल्यायौँ । त्यसपछि बजारको मागलाई ख्याल गर्दै ‘ऋग्वैदिक नारी चरित्र’ प्रकाशित गर्‍यौँ ।

अहिले पनि म त्यो क्षण सम्झिरहेको छु । आफ्ना लगभग सबै कृतिहरु भएको सूची प्रकाशनका लागि मतिर अघि सार्नु मेरो लागि मामुली कुरा हुँदै होइन ।

करोडौं लगानी भएका, ब्राण्ड र गौरवशाली इतिहास भएका प्रकाशन संस्थाहरुको साटो मजस्तो कमजोर आर्थिक अवस्था भएको, नाती उमेरको फुच्चेलाई उहाँजस्तो महर्षिले पत्याउनु मेरो अहोभाग्य हो ।

मैले जीवनमा पाएको सबैभन्दा ठूलो पुरस्कार हो । उहाँले मप्रति देखाउनु भएको स्नेहको सदा ऋणी रहने भएँ । यतिबेला लाग्दैछ मैले सबैभन्दा नजिकको साहित्यिक अभिभावक गुमाएको छु ।

तस्विर : सुन्दर बस्नेत