वेद के हो, किन पढ्ने ? | Khabarhub Khabarhub

वेद के हो, किन पढ्ने ?


२२ बैशाख २०७६, आइतबार  

पढ्न लाग्ने समय : 3 मिनेट


33
Shares
  • change font
  • change font
  • change font

संसारकै प्रथम धर्मग्रन्थको रुपमा हिन्दूधर्मको वेदलाई मानिन्छ । सनातन धर्मको वेदको आधारमा संसारमा अन्य धर्मको उत्पत्ति भएको र उनीहरुले वेदमा भएको ज्ञानलाई नै आफू अनुकुल भिन्न–भिन्न भाषामा व्याख्या गर्दै प्रचलित गरेको मानिन्छ ।

भगवानले ऋषिमुनीलाई सुनाएको ज्ञानको आधारमा वेद लेखिएको हो । त्यसैले वेदलाई श्रुति भनिन्छ । वेदको अर्थ ज्ञान हुन्छ । वेद पुरातन ज्ञान–विज्ञानको अथाहा भण्डार हो ।

वेदमा मानव जीवनको हर समस्याको समाधान उल्लेख छ । वेदहरुमा ब्रह्मा (ईश्वर), देवता, ब्रह्माण्ड, ज्योतिष, गणित, रसायन, औषधि, प्रकृति, खगोल, भूगोल, धार्मिक नियम, इतिहास, रीतिरिवाज आदि सबै विषयसँग सम्बन्धित ज्ञानले भरिएको पाइन्छ ।

हिन्दू धर्मका मुख्य वेदका रुपमा ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद गरी चार वेद रहेका छन् । शतपथ ब्राह्मणको श्लोकअनुसार अग्नि, वायु, आदित्य र अंगिराले तपस्या गरेर चार वेद प्राप्त गरेको उल्लेख छ । तीन वेद (ऋग्वेद, यजुर्वेद र सामवेद)लाई अग्नि, वायु, सूर्य (आदित्य) र अथर्ववेदलाई अंगिराबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ । वेदलाई सबैभन्दा प्राचिन पुस्तक मानिन्छ । त्यसैले कुनै पनि व्यक्ति तथा स्थानको नाम वेदहरुसँग सम्बन्धित राखिनु स्वभाविक हो । रामायाण, महाभारत आदिमा आएको शब्दबाट आजको समयमा पनि मानिस तथा स्थानको नामाकरण हुने गर्दछ ।

मानव सभ्यताको सबैभन्दा पुरानो लिखित दस्तावेजको रुपमा वेदलाई लिइन्छ । वेदहरुको २८ हजार पाण्डुलिपी भारतको पुणेस्थित ‘भण्डारकर ओरिएन्टल रिसर्च इन्स्टिच्युट’मा सुरक्षित राखिएको छ । यसमा ऋग्वेदको ३० पाण्डुलिपी अत्यन्तै महत्वपूर्ण रहेको बताइन्छ । यसलाई यूनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा राखेको छ । यूनेस्कोले ऋग्वेदको १८०० देखि १५०० ईशा पूर्वको ३० पाण्डुलिपीलाई सांस्कृतिक धरोहरको सूचीमा राखेको हो ।

वेदहरुको उपवेदः

ऋग्वेदको आयुर्वेद, यजुर्वेदको धनुर्वेद, सामवेदको गन्धर्ववेद तथा अथर्ववेदको स्थापत्यवेद उपवेद हुन् ।

वेदको चार विभाग

ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद । ऋग–स्थिति, यजु–रुपान्तरण, साम–गतिशील र अथर्व–जड । ऋकलाई धर्म, युजःलाई मोक्ष, सामलाई काम, अथर्वलाई अर्थ पनि भनिन्छ । यसैको आधारमा धर्मशास्त्र, अर्थशास्त्र, कामशास्त्र र मोक्षशास्त्रको रचना गरिएका हुन् ।

१. ऋग्वेदः

ऋक अर्थात स्थिति तथा ज्ञान । ऋग्वेदलाई सबैभन्दा पहिलो वेदको रुपमा मानिन्छ । यो वेद पद्यात्मक छ । यसको १० मण्डल (अध्याय) मा १०२८ सुक्त रहेको छ । जसमा ११ हजार मन्त्र छ । यो वेदको ५ शाखा रहेका छन् । शाकल्प, वास्कल, अश्वलायन, शांखायन र मन्डुकायन पाँच शाखा हुन् । यसमा भौगोलिक स्थिति र देवताहरुको आह्वानसम्बन्धी मन्त्रहरुका साथै अन्य थुप्रै ज्ञान पाइन्छ । ऋग्वेदको ऋचामा देवताको प्रार्थना, स्तुति र देवलोकमा उनीहरुको स्थितिको वर्णन गरिएको छ । यसबाट जल चिकित्सा, वायु चिकित्सा, मानस चिकित्सा तथा हवनद्वारा चिकित्सा आदिको जानकारी प्राप्त गर्न सकिन्छ । ऋग्वेदको दशौँ मण्डलमा औषधि सुक्त अर्थात जडिबुटीबारे जानकारी पाइन्छ । यसमा १२५ भन्दा बढी औषधिबारे ज्ञान छन् । जसलाई एक सय ७ स्थानमा पाइन्छ । औषधिमा सोमको विशेष वर्णन गरिएको छ । ऋग्वेदमा च्यवनऋषिको पुनः युवा अवस्थामा फर्काइएको कथा पनि छ ।

२. यजुर्वेदः

यजुर्वेदको अर्थ, यत् + जु = यजु । ‘यत्’को अर्थ गतिशील तथा ‘जु’ को अर्थ आकाश हुन्छ । यसका साथै कर्म, श्रेष्ठतम कर्मको प्रेरणा, यजुर्वेदको यज्ञको विधि तथा यज्ञमा प्रयोग हुने मन्त्र यो वेदमा उल्लेख छ । यज्ञका साथै तत्व ज्ञानको वर्णन पनि यजुर्वेदमा छ । तत्व ज्ञान अर्थात रहस्यमयी ज्ञान । ब्राह्मण, आत्मा, ईश्वर तथा पदार्थको ज्ञान रहेको यो वेद गद्यमा लेखिएको छ । यसमा यज्ञको असल प्रक्रियाका लागि गद्य मन्त्र पाइन्छ । यस वेदको दुई शाखा शुक्ल र कृष्ण हुन् ।

कृष्णः वैशम्पायन ऋषिको सम्बन्ध कृष्णसँग रहेको उल्लेख छ । कृष्णको पनि चार शाखा छन् ।

शुक्लः याज्ञवल्क्य ऋषिको सम्बन्ध शुक्लसँग रहेको मानिन्छ । शुक्लको दुई शाखा छन् । यसमा ४० अध्याय रहेको छ । यसका साथै दिव्य वैद्य तथा कृषि विज्ञानको सबै विषय यसमा रहेका छन् ।

३. सामवेदः

सामको अर्थ रुपान्तरण तथा संगीत हुन्छ । सौम्यता र उपासना पनि हुन्छ । यो वेद ऋग्वेदको ऋचाहरुको संगीतमय रुप पनि हो । सामवेद संगीतात्मक अर्थात गीतको रुप हो । यस वेदलाई संगीत शास्त्रको मूलको रुपमा लिइन्छ । १८२४ मन्त्र भएको यो वेदमा ७५ मन्त्रलाई छोड्ने हो भने बाँकी सबै मन्त्र ऋग्वेदबाट लिइएको पाइन्छ । यसमा सविता, अग्नि, इन्द्र देवताको बारेमा विशेष उल्लेख गरिएको छ । यो वेदमा तीन शाखा र ७५ ऋचा छन् ।

४. अथर्ववेदः

थर्वको अर्थ कम्पन र अथर्वको अर्थ अकम्पन हुन्छ । ज्ञानभन्दा श्रेष्ठ कर्म गर्दै जो परमात्माको उपासनामा लिन हुन्छ, त्यसले अकम्प बुद्धि प्राप्त गरी मोक्ष धारण गर्छ । यस वेदबाट रहस्मयी विद्या, जडिबुटी, चमत्कार तथा आयुर्वेद आदिको ज्ञान पाइन्छ । यसको २० अध्यायमा ५६८७ मन्त्र पाइन्छ । यसको आठ खण्ड रहेको छ, जसमा भेषज वेद तथा धातु वेद दुवै नाम पाइन्छ ।

 

प्रकाशित मिति : २२ बैशाख २०७६, आइतबार  ७ : ५० बजे

टस जितेको नेपाल पहिला फिल्डिङमा

काठमाडौं – टी–२० सिरिज अन्त्रगतको पहिलो खेलमा नेपाल ए ले

अतिथि सत्कार घरबासमा विदेशी पर्यटक बढ्दै

गलकोट– बागलुङको पर्यटकीय गाउँ भकुण्डेमा सञ्चालित जिल्लाकै पहिलो अतिथि सत्कार

निर्माण उद्योगमैत्री कानुन निर्माण सरकारको प्राथमिकता : प्रधानमन्त्री 

हेटौंडा– प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले निर्माण उद्योगमैत्री कानुन निर्माण गरेर

सुपरहिटको ट्याग पाउँदै ‘महाजात्रा’ दोस्रो हप्तामा प्रवेश

काठमाडौं– प्रदीप भट्टराईको निर्देशन रहेको ‘महाजात्रा’ सुपरहिटको ट्याग पाउँदै दोस्रो

बागमतीका मुख्यमन्त्री जम्कट्टेलले चैत १९ मा विश्वासको मत लिने

हेटौंडा– बागमती प्रदेशका मुख्यमन्त्री शालिकराम जम्कट्टेलले चैत १९ मा विश्वासको